Het gevoel van oneerlijkheid went nooit

De landelijk bekende wethouder in het zuiden van het land trad af na berichten over een corruptieschandaal. Het nieuwe kabinet trad aan met een storm van kritiek over de voornemens een inkomensafhankelijke zorgpremie in te voeren. Een bekende strafpleiter werd voor het leven geschorst door zijn raad van discipline. Zomaar enkele voorbeelden van recente gebeurtenissen en publicaties die het gevoel van oneerlijkheid oproepen. Het went nooit. Het roept de vraag op of er een patroon is dat ook voor organisaties geldt? Hoe is het gesteld met onze eerlijkheid?

Heerlijk oneerlijke besluitvorming.
Met bovenstaande media-aandacht nog vers in het geheugen las ik wat de Amerikaanse gedragseconoom Dan Ariely in zijn boek

heerlijk oneerlijk

daarover had gezegd. Bijna niemand is honderd procent eerlijk. Hóé eerlijk we zijn blijkt sterk afhankelijk van invloeden van buitenaf. Afhankelijk ook van de structuur van een organisatie. Aan de andere kant, stelt hij, zijn ook heel weinig mensen echt oneerlijk. Iedereen vertelt wel eens een onwaarheid. Een leugentje om bestwil. Je vrouw vraagt of die jurk haar niet te dik maakt en je zegt automatisch nee. In de sociale wereld is het wenselijk elkaar niet de harde waarheid te vertellen. Maar hoe zit dat in het bedrijfsleven? Een kijkje achter de schermen van de menselijke komedie.

Dan Ariely geeft een interessant beeld waarom men denkt dat bedriegen en stelen Oké kan zijn. Hij beschrijft en onderbouwt de voorspelbare irrationaliteit. Hij geeft voorbeelden uit de medische wereld. Met welke argumenten besluit de verpleegster de pleister snel met korte hevige pijn, of langzaam, met minder pijn maar duurt wel langer, van de wond te halen? Wat gaat er in het hoofd om voorafgaande aan de beslissing?

Echte fraudeurs maken een belangenafweging. Een kosten–batenanalyse. Het voordeel van de misdaad wordt afgewogen tegen de pakkans. Maar de mensen zijn niet zo rationeel als we denken. Zij hanteren hun ethische kompas waardoor ze zich aardiger gedragen dan je op basis van rationele en economische principes zou denken. Zij willen zich als eerlijke en deugdzame mensen profileren en proberen belangentegenstellingen en belangenverstrengelingen te rationaliseren. Ze hebben het vermogen zelfs in hun eigen leugentjes te gaan geloven.

In de Tedtalks lezing laat Dan Ariely zien in welke mate we onze besluitvorming beheersen. “Are we in control of our decisions?” Hier laat de spreker zien hoe we gevangen kunnen zijn in de cultuur waarin we leven en werken. We hebben een illusie over het nemen van besluiten. Besluitvorming is, volgens Ariely, afhankelijk van de vorm en de context waarin het probleem zich aandient. Ariely toont op basis van onderzoek aan dat in sommige beroepsgroepen ethisch gedrag wordt afgestraft en zelfs loont het oneerlijk te zijn. Dat is dus schokkend. Dat betekent dat wanneer een bedrijf eenmaal een cultuur van oneerlijk gedrag heeft, het ontzettend moeilijk is daar verandering in te brengen. Het botst niet meer met het geweten omdat in de omgeving waarin het gedrag zich vertoont, dit niet meer wordt gezien als een moreel dilemma. De auteur noemt voorbeelden van bankiers en advocaten, maar je kunt daar vrijelijk diverse beroepsgroepen, zoals politici, gerust aan toevoegen.

Perspectief en actie.
Als we weten welke mechanismen er aan die oneerlijkheid ten grondslag ligt dan zijn we ook beter in staat om oneerlijkheid een halt toe te roepen Gelukkig zien we dat ook de media deze analyserende en beschouwende taak oppakken. Immers vertrouwen en eerlijkheid is essentieel onderdeel van de samenleving. Waarden die we nooit mogen opgeven.