‘Ik zou willen dat jullie je net zo druk zouden maken om de #ziektevanlyme.’
Het is 23 januari als het coronavirus voor het eerst substantiële aandacht krijgt in Nederland. Het RIVM beantwoordt via nu.nl een uur lang vragen over een nieuw virus, tot dan toe vooral een verhaal over de Chinese overheid die een uitbraak ervan tevergeefs probeert toe te dekken.
Het is getuige deze reactie op Twitter nog een ver-van-ons-bedshow voor Nederlanders: zijn er geen belangrijkere zaken om het over te hebben? Dat is niet zo vreemd, het RIVM schat dan de kans op ‘vrij nihil’ dat het virus Nederland bereikt; er zijn geen directe vluchten naar Wuhan, de plaats waar corona is uitgebroken.
Met terugwerkende kracht kan geschamperd worden over beide opmerkingen, ze geven echter aan hoe de onvoorspelbaar een ware crisis verloopt. De maatregelen die nu, het is 25 maart, van kracht zijn - we zijn nog net niet helemaal op slot - waren toen niet in te denken; crisiscommunicatie doet in de praktijk vooral een beroep op improvisatie en denken in het ondenkbare, zoals crisisdeskundige Paul Stamsnijder zegt.
Gezondheidszorgprobleem
Terug naar de crisis in wording. De weken na die vragensessie op NU.nl blijft Covid-19, zoals het virus inmiddels officieel is gedoopt, relatief onder de radar. Het wordt voor het belangrijkste deel behandeld als een gezondheidszorgprobleem waarin infectieziektebestrijding centraal staat. Die strategie is begrijpelijk, maar niet geheel zonder risico’s; ‘deskundigheid’ wordt door een deel van de bevolking niet automatisch meer vertrouwd en weggezet als 'ook maar een mening'. Dat zal gedurende de crisis diverse keren blijken.
Het zwaartepunt in de communicatie ligt bij het ministerie van Volksgezondheid en zijn belangrijkste uitvoeringsorganisatie in dezen, het RIVM met zijn Centrum Infectieziektebestrijding (CIb) en als onderdeel daarvan de Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding (LCI). De talking heads in crisiscommunicatie zijn minister Bruno Bruins, Jaap van Dissel (CIb) en Aura Timen (LCI).
De strategie daarbij is dat het RIVM vooral verwijst naar zijn site waar een speciale pagina over het virus is te vinden. De informatie is praktisch - goed de handen wassen, in de elleboog hoesten – en de toon geruststellend. Zo plaatst het RIVM op 14 februari een filmpje waarin Aura Timen, hoofd Centrum Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding, uitlegt 'waarom we ons geen zorgen hoeven te maken', zoals RIVM het ankeilt via Twitter.
Vanaf 24 februari gaat inmiddels zo'n beetje elk bericht dat het RIVM deelt op sociale media over het coronavirus. Hierbij zijn interviews met professionals, statusupdates over corona in de wereld en onderzoeksprocessen leidend. Rond die periode neemt de aandacht voor het virus enorm toe, vooral door de escalatie in Italië en omdat Nederland als het ware wacht tot het virus ook hier toeslaat.
In de crisisstand
Als in de laatste dagen van februari officieel bekend wordt dat er voor het eerst in Nederland een patiënt het coronavirus heeft, breekt er op sociale media lichte paniek uit. Rutte geeft aan in nauw contact met Bruno Bruins te staan over de inspanningen om Nederland voor te bereiden. Het RIVM en het gezondheidskundig frame blijven leidend in de communicatie en aanpak. ‘We moeten varen op het kompas van de mensen die weten hoe het zit', aldus Rutte.
Op 3 maart gaat Rutte III gaat over in de crisisstand. Er is een extra zitting van de 'Ministeriële Commissie Crisisbeheersing' die bijeenkomt voor zaken die de nationale veiligheid raken en een grote maatschappelijke impact hebben. Bijna alle ministers zijn aanwezig evenals het RIVM. Een kleine week later zit de commissie opnieuw om tafel, ook omdat het aantal besmettingen in Noord-Brabant Italiaanse proporties begint aan te nemen.
Mark Rutte en Jaap van Dissel geven aansluitend een persconferentie, waarin de premier zegt dat dit alles ‘nog lang niet voorbij’ is. Hij vraagt mensen scherp te letten op hygiënemaatregelen en kondigt een extra maatregel aan 'We stoppen nu met handen schudden’, om de bijeenkomst af te sluiten met een handdruk voor Van Dissel.
Overstag
In de periode daarna lijkt alsof het kabinet de strategie voert om Nederland op steeds zwaardere maatregelen voor te bereiden. Op donderdag 12 maart maakt het RIVM bekend dat bijeenkomsten met meer dan 99 mensen niet zijn toegestaan, thuiswerken het devies is en wie verkouden is zich niet mag mengen onder mensen.
De scholen blijven wel open, iets wat tot heftige discussie leidt, vooral bij een luidruchtig deel van gebruikers op sociale media dat vindt dat Rutte en het RIVM achter de feiten aanlopen en Nederland volledig op slot moeten zetten.
Ook het onderwijs zelf mengt zich snel in de discussie, en de Federatie Medisch Specialisten die het kabinet oproept tot sluiting van scholen over te gaan. Die zondag is er een persconferentie waarin niet de premier zelf, maar de vakministers Bruno Bruins en Arie Slob de boodschap aan het Nederlandse volk overbrengen, dat dit inderdaad gaat gebeuren, voor tenminste drie weken.
De ontwikkeling van de berichtgeving over corona in kaart gebracht door OBI4wan.Voor dit artikel is uitgebreid gebruik gemaakt van de analyse van Obi4wan dat de berichtgeving en de sentimenten en reacties op Twitter heeft gemonitord vanaf 1 januari van dit jaar.
Historische tv
Rutte zelf zal die maandag erop het volk toespreken in een historische tv-uitzending, die ook voor zijn eigen positie van groot belang is gezien de kritiek. Hij wil boven de partijen staan en leiderschap uitstralen.
De premier weet de juiste toon aan te slaan en draait niet om de urgentie van de maatregelen heen: ‘Ik heb vanavond geen gemakkelijke boodschap voor u’. Hij erkent de emotie van mensen en stelt dat het ondernemers en zzp’ers zal bijstaan. De 'messaging’ is aanmerkelijk breder dan de gezondheidskundige aspecten allen, die eerder centraal stonden in de communicatie.
Ze komen wel uitgebreid aan bod uiteraard. De premier schetst de scenario’s die het kabinet kan volgen verduidelijkt de keuze voor de zogeheten groepsimmuniteit. De sterke groei van het aantal besmettingen moet worden afgevlakt om de kwetsbare groepen te kunnen beschermen. Het grootste deel van Nederland zal in de loop der tijd ziek worden en zo collectieve immuniteit opbouwen, wat de overdracht van het virus zal beperken en kwetsbaren weer beschermt. Rutte eindigt met de woorden: ‘Let een beetje op elkaar. Ik reken op u.’
Diepe zakken, slim frame
Het kabinet houdt woord, en komt na Ruttes toespraak met een uitgebreid pakket aan noodhulp voor ondernemers en zzp’ers. De drie vakministers Wouter Koolmees van Sociale Zaken, Wopke Hoekstra van Financien en Erik Wiebes van Economische Zaken lichten de plannen in een persconferentie toe.
Het kabinet heeft diepe zakken, laten ze weten en doet alles om de economie draaiende te houden. In de categorie slimme framing hebben ze er een voorhanden: de spaarzucht die het kabinet in het verleden werd verweten, bewijst nu zijn waarde voor het bedrijfsleven.
Na Ruttes uitleg voor keuze voor de groepsimmuniteit barst er een heftige discussie los over de risico’s daarvan. Deze angst wordt gevoed door onder anderen Geert Wilders en Thierry Baudet, die stelt dat Rutte: ‘een historische fout met onaanvaardbare gevolgen voor de Nederlandse bevolking’ maakt. Opvallend is dat sceptici veelal citaten aanhalen van experts op het gebied van volksgezondheid, zoals WHO-afgevaardigden, virologen en epidemiologen.
Het RIVM en de regering pareren deze kritiek door te stellen dat die groepsimmuniteit geen doel is maar de weg naar een oplossing. Tochjblijft het debat verhit. Dat komt niet in de laatste plaats door uitspraken van viroloog Ab Osterhaus, die onder meer in Op1 kritisch is over de gekozen aanpak. Die moet veel strenger vindt hij. Hij krijgt de nodige support op sociale media, maar ook tegenstand.
Hoofdredacteur van de Volkskrant Pieter Klok roept media op de viroloog geen podium meer te geven. In reactie hierop wordt zowel in redactionele media als op sociale media gesteld dat de Volkskrant “de kritische corona-stem Ab Osterhaus wil smoren”.
Nederland gaat het weekeinde in met een unieke toespraak van de Koning, de zaterdag en zondag zelf gaan Nederlanders en masse naar het strand, bos of park. Op sociale media en tv verschijnen er veel beelden verschenen van mensen die zich niet aan de voorgeschreven regels houden, bij elkaar klonteren, samen sporten en dicht tegen elkaar in de rij staan. Er worden Fuck Corona-feestjes gehouden. De hashtag #covidiots gaat rond.
Op maandag 23 maart kondigt het kabinet – zonder het RIVM erbij- nieuwe maatregelen aan in een persconferentie. Daarin nemen Rutte en Grapperhaus eerst ruim de tijd om te benadrukken dat Nederlanders zich aan de gedragsregels moeten houden. Pas na 8 minuten in de persconferentie van 14 minuten noemt de minister van Justitie de maatregelen, met als belangrijkste dat tot ‘1 juno’ alle samenkomsten zijn verboden, de ondergrens van 100 personen vervalt.
Hier ontstaat enorme veel discussie over, want niemand weet wat dit nu echt betekent. Mogen kinderen dan nog niet naar school? Het kost veel communicatie om duidelijk te maken wat de consequenties zijn, de twee tijdframes van 6 april en 1 juni helpen niet bijster.
De omslag?
Op 25 maart is misschien het begin van het einde in zicht, hoewel het nog met veel mitsen en maren gepaard gaat. Het RIVM geeft in de persoon Jaap van Dissel voorlichting aan de Tweede Kamer. Het lijkt erop dat de besmettingsfactor door de maatregelen omlaag is gebracht en de epidemische fase met exponentiele groei van het aantal patienten voorbij is.
Reacties experts
