De cancel-cultuur dendert door, maar ‘ook de inflatie van de reputatieschade is groot’

Op de skatebaan met een oppervlakte van zo’n 1000m2 waren 60 afbeeldingen afgebeeld van gezichten waar zichtbaar cosmetische ‘verbeteringen’ aan gedaan waren. De door een algoritme samengestelde foto’s waren onherkenbaar en bestonden, niet bewust, alleen uit vrouwen. Met het werk wilde Kessels aantonen dat natuurlijk het mooist is en dat gekunstelde, schoonheid om te voldoen aan de huidige Insta-perfectie, niet ontkomt aan het natuurlijk verval. In het geval van het Destroy my Face-project door skaters er hun kunsten op te laten vertonen, met krassen en deuken in de gefingeerde gezichten tot gevolg. ‘Zo makkelijk als de gezichten ooit mooi gemaakt zijn, zo gemakkelijk worden ze ook weer vernietigd.’ Zoals het proces van ouder worden een onvermijdelijk onderdeel van het leven is. Het doel volgens Kessels: cosmetische chirurgie en Insta-perfectie ter discussie stellen. 

Het kunstwerk is verwijderd, sponsoren/partners van het skatepark dreigden, onder druk van een door het anonieme collectief  ‘We are not a playground’ opgestelde petitie, met handtekeningen van bekende atleten en vrouwelijke skateboarders, te stoppen met sponsoren waardoor het voortbestaan van de skatebaan onzeker zou worden. De reden: ‘Destroy my face’ zou aanzetten tot vrouwenhaat. De eigenaren van Pier 15 konden niets anders doen dan buigen om de skatebaan te behouden.

Doordat de meerderheid van de 800 portretten waarop de 60 archetypische afbeeldingen gebaseerd waren, voornamelijk bestond uit vrouwen, waren de afbeeldingen van mannen die cosmetische ingrepen hadden ondergaan eruit gefilterd door het algoritme, laat Kessels weten. Hij vervolgt: ‘Een oncomfortabel kunstproject als dit zou wellicht veiliger zijn in een museum. Maar sinds wanneer moet kunst comfortabel zijn’, vraagt hij zich hardop af. ‘Kunst moet schuren. En hoe meer kritiek ik hierop krijg, hoe meer zowel BredaPhoto als ik achter de initiële boodschap van ‘Destroy my face’ blijven staan. In de huidige cancel-cultuur zijn de impulsreacties op social media zo snel dat de 15 minutes of fame, zoals Andy Warhol het beschreef, nog maar 15 seconden duren. En daardoor komen sommige kunst-uitingen niet meer buiten de paden van het deugdzame midden.’ 

Wat als je het gebeuren van een afstand bekijkt, het tentoongesteld was in een museum dat tegenwoordig ook sponsoring ontvangt van merken. Zouden zij ook de handen van de kunstenaar aftrekken en hem, of haar vogelvrij verklaren wanneer de publieke opinie omslaat in een heksenjacht?

‘Destroy my face’ was op voorhand goedgekeurd door de betrokkenen. Ze wisten wat er zou komen, de dynamiek, de interactie. Confronterend. De foto’s. Het doel en de boodschap. Zowel de doelstelling als het woord van de kunstenaar heeft waarde, alsook het tot uiting brengen van de creativiteit. Wanneer sponsoren en organisaties na een aanhoudende klachtenregen niet meer achter de kunstenaar of het project blijven staan… 

Zeggen ze dan niet dat het woord, het doel en het creatieve werk van de kunstenaar geen waarde meer heeft? Betekent hetgeen de kunstenaar aan wilde tonen dan ineens niets meer? 

Hoe kan worden omgegaan met het onvermijdelijke van de huidige cancel-cultuur? Een korte rondvraag langs merken, kunstenaars en een reputatiedeskundige over het kunstproject, het beoogde doel, het thema en de cancel-cultuur in het algemeen, verschaft een inzicht dat zowel het doel, de tijdsgeest, als de vrouwelijke afbeeldingen gevoelige onderwerpen zijn. Jasper Abels, vooraanstaand internationaal erkend kunstenaar en tegenwoordig betrokken bij productiebureau Hazazah, vertelt dat de wereld helemaal is veranderd. Er is geen tijd en geen ruimte meer om te shockeren. ‘Er is sprake van momentkunst, en dan mag je blij zijn dat je je moment hebt gehad.

Deze trend is gaande in mode, advertising, vrijheid van meningsuiting en kunst. Het beperkt. Terwijl er ook zoveel moois gaande is. De open dialoog over gender bijvoorbeeld. Het streven naar gelijkheid, eenheid tussen man, vrouw en alles ertussenin.’ Abels legt uit dat kunst een dialoog kan openen dat kan leiden tot een beter wederzijds begrip. ‘Wat zou er gebeurd zijn als het project uitgevoerd was met afbeeldingen van alleen maar mannen, of wanneer het tentoongesteld was in een museum?’

‘Eigenlijk is de boodschap van Kessels werk juist erg mooi’, zegt Abels. ’De boodschap is dat de vrouw puur natuur het mooist is. Niet hoeft te voldoen aan een ideaal en natuurlijk ouder mag worden. Dat is juist erg vrouwvriendelijk. Het is prachtig.’ Abels legt uit dat we ons op dit moment bevinden in ‘De era van de vrouw’, daar moet wel rekening mee gehouden worden bij bepaalde uitingen. ‘Maar zolang kunstenaars ruimte nodig hebben om creatief werk te tonen, er zullen merken blijven die kunnen bepalen of kunst de kans krijgt en in dit geval tentoongesteld mag blijven. Dat is het systeem. Een afhankelijkheid van sponsoren. Hier hebben musea ook mee te maken.’

Nathalie Lam, head of global sponsorship bij Philips, laat op persoonlijke titel weten dat de bij het kunstwerk van Kessels betrokken partijen voor de expositie wellicht beter na hadden kunnen denken over de mogelijke consequenties van de uiting. ‘Gender equality is op dit moment een precair thema, dat erg leeft op social, in reclame en in media. Ondanks de goede bedoelingen van Kessels is het niet helemaal politiek correct. Ik begrijp heel goed wat Kessels wilde bewerkstelligen, maar de executie van het geheel, daar heb ik wel mijn bedenkingen bij. Dat had beter gekund.

Lam, een groot voorvechter van diversiteit en inclusie, vervolgt: ‘Ik spreek niet namens Philips, maar ik had meer gemeenschappelijk geprobeerd om het beoogde doel te bereiken om daarnaast de bijkomende awareness rondom het project positief te ondersteunen. Nu voelt het een beetje als rumour, bewust schuren zonder vooraf goed na te denken over mogelijke after-effecten. Hoe kun je de mensen die ongelukkig zijn in het streven naar het Insta-ideaal bijstaan? Dan handvatten bieden om de rumour op te ruimen binnen het creatieve concept, nadat het is afgevuurd.’

Op de vraag of Philips, onder andere sponsor van het Rijksmuseum, zich zou bemoeien of terug zou trekken bij een kunstproject dat een negatieve controverse teweegbrengt, kan Lam geen antwoord geven namens het elektronicaconcern. Wel legt ze uit dat Nederland over het algemeen progressiever is dan andere landen en dat bepaalde uitingen zo ver gaan dat internationale merken daar niet altijd mee geassocieerd willen worden. 

Een andere voorname sponsor van kunstprojecten, de ING, is ook gevraagd hoe het om zou gaan als het betrokken zou zijn bij een project als ‘Destroy my face’ en te maken zou krijgen met zo’n soort controverse. Het bedrijf reageert slechts met het statement: ‘Het is niet aan ING om hierover een uitspraak te doen. Wij zijn geen sponsor van het kunstwerk of project, noch van de skatebaan. De kunstenaar is ook niet vertegenwoordigd in onze collectie. Daarnaast gaan wij niet in op hypothetische situaties. Daarnaast laat de financiële instelling, net als Philips, onder andere sponsor van het Rijksmuseum, weten dat het een actief en verantwoord kunst- en cultuurbeleid geformuleerd heeft waarbij de focus op internationale en innovatieve kunstenaars ligt waarbij de kunstenaars in de ING Collectie met hun kunst aanzetten tot reflectie.’ Of de kunstenaars tegen een heersende moraal mogen schuren blijft onduidelijk.

Het Rijksmuseum, niet onbekend met confronterende kunst door de eeuwen heen, laat in een reactie weten dat het niet ingaat op zaken die niet van toepassing zijn op het museum zelf. ‘Het is onze zaak niet en gaat een ander museum aan. Wij zijn dan ook niet goed genoeg op de hoogte om een strategie hierop te kunnen delen. Wij hebben ook geen werk van Erik Kessels in de collectie.’ Uit navraag bij Kessels blijkt dat het museum wel boeken van de kunstenaar in de collectie heeft.  

Wanneer controversiële kunstwerken verguisd worden door een gekwetste, in dit geval zelfs anonieme massa, onbedoeld verkeerd begrepen en niet als positief worden ervaren dan lijkt zowel het project als de kunstenaar in stilte afgewimpeld te worden naar het verdomhoekje. Sponsoren die dreigen met het dichtdraaien van de geldkraan. Kunstinstellingen die ervoor buigen. Het zou zomaar een precedent kunnen scheppen.

Reputatie en crisiscommunicatie-expert Ingrid van Frankenhuyzen, van Communisenso vraagt zich af of het goede kunst is. ‘Kessels zegt dat ie het archetype van de cosmetische chirurgie onder de loep neemt maar hij buigt zich in werkelijkheid over de Kardashian-achtige excessen ervan. Daarom vinden 'we' die trashy reality-series zo leuk: ze gaan niet over 'ons' maar we vergapen ons graag aan de persiflages van vrouwen. Niet aan de representatie van echte vrouwen.’ 

Ook Van Frankenhuyzen geeft aan dat Kessels en BredaPhoto hadden kunnen bedenken dat het kunstproject ophef zou veroorzaken ‘for all the wrong reasons’. ‘Het is makkelijk scoren als iets al niet van deze werkelijkheid is. Misvormen wat al misvormd was.’ Vanuit haar vakgebied durft Van Frankenhuyzen te stellen dat goed doen tegenwoordig erg ingewikkeld is. ‘We zijn in een permanente meningenoorlog terecht gekomen. Dus moet je vooraf al bedenken welke risico's je loopt. Welke keuzes hebben welke consequenties, zodat je voorbereid bent op eventuele ophef en dan moet je ook nog goed onderbouwd hebben waarom je doet wat je doet. Alle partijen leken nu verrast en voor de organisatie, het skatemerk en de kunstenaar is buigen dan de enige optie: de skatebaan werd anders in het voortbestaan bedreigd. Een pragmatische en geen principiële keuze is in dit geval logisch.’ 

De reputatie-expert zegt dat proberen van het aangaan van de dialoog met de tegenstanders een goede geste was maar dat het in zo'n laat stadium nauwelijks zou werken. ‘Crisiscommunicatie valt of staat bij de voorbereiding. Het voordeel van het huidige tijdperk is weer wel: de inflatie van een crisis en dus ook de inflatie van de reputatieschade is groot.

Morgen is iedereen de affaire weer vergeten en is Erik Kessels weer de gevierde man die af en toe iets minder succesvol is met kunst.’ 

Lees ook: Erik Kessels is verkozen tot VEA Legend, en krijgt een heerlijk harde video-ode