Het zijn beide nationale evenementen die miljoenen kijkers trekken, maar anders dan bij grote voetbalwedstrijden kun je bij de persconferenties van Mark Rutte de samenvatting vooraf al zien, verzorgd door Xander van der Wulp van de NOS.
Het is opvallend hoeveel nieuws er van de live-persconferenties al bekend was nog voordat ze gegeven werden. Het leverde Van der Wulp zelfs de nodige kritiek op van teleurgestelde kijkers.
‘Tegenwoordig beginnen we de uitzendingen altijd twee minuten voor de persconferentie’, vertelt de politiek commentator. ‘Maar in het begin deden we dat niet. Als Rutte en Van Dissel acht minuten te laat kwamen dan moest ik die volpraten en dan ga je steeds meer vertellen. Op een gegeven moment kreeg ik zelfs klachten over spoilers, dat ik al verraden had wat er ging gebeuren.’
Tegenwoordig meldt Van der Wulp het in de uitzending dat hij de maatregelen gaat noemen die later bekend worden gemaakt. ‘En dan nog krijg ik op Twitter vaak de kritiek dat ik alles al verklapt heb. Dat is best een opvallend verwijt aan een journalist.’
Intelligente lekdown
De vraag is wie er nu precies verantwoordelijk is voor al die gelekte maatregelen. Is het een opzetje van het kabinet, dat strategisch communiceert en maatregelen in de week legt; een intelligente lekdown? Of is het gewoon de dynamiek van een crisis van deze omvang met veel belanghebbenden?
Xander van der Wulp zegt ook niet altijd te weten wie hem precies de informatie toespeelt. Tot nu toe, zo vertelt hij, is de verslaggeving van de NOS in ieder geval twee keer gebaseerd op het rapport van het Outbreak Management Team, dat het kabinet adviseert welke maatregelen het moet nemen om de pandemie zoveel mogelijk in te dammen.
‘Een keer kreeg ik zelf het rapport toegespeeld; ik zag het ineens mijn whatsapp in vliegen. In eerste instantie denk je: wat is dit - en zoek je natuurlijk uit of het stuk echt is, door de kenmerken te checken bij het ministerie. Als je dan verder gaat kijken, en dat hebben we gedaan, kun je alleen concluderen dat het rapport inmiddels heel breed werd gedeeld, ook buiten de politiek.’
Anderen die op de informatie zitten
De dynamiek rond het perslek is behoorlijk veranderd in deze coronacrisis. Normaal gesproken komt de informatie vanuit de politiek, de coalitiepartijen, waarin de bekende spindokters de Haagse verslaggevers iets influisteren of toestoppen. Altijd met als doel de belangen van een partij of politicus te dienen.
Vooral de dinsdag- en donderdagavond zijn berucht om hun lekkages, wanneer de onderraden of bewindslieden bijeen zijn geweest en de politieke fracties weten wat er speelt. Niet zelden verschijnt er diezelfde avond nog gelekt nieuws in de media over de kabinetsvoornemens.
Nu zijn het andere spelers in Den Haag die op informatie zitten. Van der Wulp: ‘Met het crisisberaad is er een structuur waarin het kabinet de lead heeft en de partijen veel minder bepalend zijn. De spindokters van partijen zijn minder van belang en ook minder actief.’
Het al genoemde Outbreak Management Team beschikt wel over de cruciale gegevens; het brengt het adviesrapport uit dat de basis is voor de besluiten van het kabinet. Het lijkt een centrale speler te zijn in het voortijdig verspreiden van informatie.
Naast een aantal vaste leden, onder wie de voorzitter Jaap van Dissel van het RIVM, wisselt het van samenstelling al naar gelang de expertise die er nodig is. Soms zelfs per agendapunt. Er kunnen dertig tot veertig personen aan deelnemen; virologen, mensen uit ziekenhuizen, medisch specialisten - een redelijk lastig te controleren groep met vaak een eigen achterban en belang. Zo kan een viroloog heel anders aankijken tegen herd immunity dan iemand uit het ziekenhuiswezen die zich over de bezetting van de IC's bekommert.
Beperkte bewegingsruimte door lek
Het kabinet zelf heeft weinig belang bij het lekken van informatie, zegt Van der Wulp. Het heeft zelf al een monopolie op hoe en wanneer het maatregelen naar buiten brengt, dus is er weinig bij gebaat dit onderhands de media toe te vertrouwen.
‘Het heeft ook echt een nadeel als de adviezen van het Outbreak Team al eerder bij ons bekend zijn, want wil het kabinet daarvan afwijken, dan zien we precies op welke punten. Dan ontstaat er direct discussie waarom het een deskundig advies niet overneemt. Dat maakt de bewegingsruimte van het kabinet redelijk beperkt.’
Een pijnlijk voorbeeld waarin het kabinet allerminst gebaat was bij gelekte informatie is het advies rond de app die zou moeten helpen de verspreiding van het virus te beteugelen. Ook dit lag voortijdig op straat, waardoor het kabinet de regie over de informatie niet meer in handen had. Tot nu toe is de ontwikkeling ervan met zijn in allerijl georganiseerde en mislukte appathon een fiasco.
Met potlood geschreven
Veel van de voortijdig verkregen informatie behoort volgens Van der Wulp tot het journalistieke werk dat de politiek verslaggevers normaal doen. Het is achter een gerucht aan bellen en zo de puzzelstukjes bij elkaar brengen. Het is de informatie gebruiken die hij van een vader van een vriend toegeschoven krijgt. En er is altijd wel een inlichtingenstroom vanuit de ministeries zelf.
Van der Wulp: ‘Die zijn ook bezig met besluitvorming en laten ons wel weten dat er een persconferentie aankomt met interessante informatie. Die zetten ze dan uit. We krijgen ook - een klein beetje in potlood geschreven – informatie uit departementen over de onderwerpen die op tafel liggen bij het MCCB, de Ministeriële Commissie Crisis Bestrijding. Dat is altijd op hoofdlijnen, omdat ze er op de dag zelf over moeten beslissen.’
Zo kregen Van der Wulp en zijn collega’s vlak voor de laatste persconferentie een infographic toegespeeld met de maatregelen. ‘Daarin stond dat je met een groep van maximaal tien mensen op straat mocht. Dat bleek tijdens de persconferentie teruggedraaid tot drie personen, omdat de burgemeesters het niet te handhaven vonden. Op dat detailniveau kan er nog wel worden aangepast, daarom melden we vooral op hoofdlijnen wat er aan de hand is.’
Worstelen met status informatie
Van der Wulp zegt zich bewust te zijn van de rol die hij speelt in het verspreiden van gelekte informatie. Hij zegt het publiek meer dan anders te vertellen hoe hij en zijn collega's aan informatie zijn gekomen.
'Als we het alleen laten bij: dit melden bronnen in Den Haag, zien we dat mensen dat toch ook wantrouwen. Daarom geven we meer inzicht. We worstelen er als NOS Nieuws ook wel mee hoe we omgaan met informatie en welke status we er aan geven. Ik kan zelf als tv-journalist nog wel zeggen: houd er maar rekening mee dat de kappers volgende week opengaan. Dat is toch wat anders en minder absoluut dan wanneer we op onze website zouden zetten: de kappers gaan volgende week open.’
