In ‘Verbonden door een virus’, een podcastserie van Adformatie over de communicatielessen van de coronacrisis in Nederland en Europa, spreken we met professionals en experts uit het hart van de coronacrisis. Dit keer met 'dialoog-professor' Noelle Aarts. Zij is hoogleraar Socio-Ecologische Interactie bij het Instituut voor Science in Society aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Beluister de podcast via De podcast is ook te beluisteren via Spotify, Transistor of Soundcloud.
‘Vandaag staan we op een punt dat we de ergste loopings en de scherpste bochten hebben gehad.’ Met deze zin opende Mark Rutte op 20 juni 2020 zijn toespraak voor ‘Nederland’. Na een strenge reactie op het uitbreken van de pandemie was het na drie maanden tijd voor versoepelingen.
De minister-president waarschuwde tijdens de persconferentie meermalen en indringend dat mensen zich wel aan de gedragsregels moesten blijven houden, maar de vrijheid lag in het verschiet; het kabinet ging met zomerreces en het Nationaal Kernteam Crisiscommunicatie dat was opgetuigd voor de coronacrisis werd weer ontmanteld.
Een maand later al ging het mis. Terwijl er zo uitdrukkelijk was gewaarschuwd. Hoe kwam dat?
Gedrag bepalend
Het gedrag van Rutte en het kabinet had hier meer invloed dan de woorden, stelt Noelle Aarts. Het kabinet ging met reces, het ergste leek achter de rug, ondanks de voorbehouden van de minister-president. Aarts: ‘Mensen hadden het gevoel: we gaan op vakantie, de maatregelen worden losgelaten, dus al gauw kwam ze weer samen en ook in situaties terecht waar anderhalve meter afstand houden lastig werd. Als er dan geen dwang meer ligt, wordt dat gauw overschreden.’
Verbonden door een Virus is een podcastserie van Adformatie en mede mogelijk gemaakt door het Mediafonds van de Europese Unie. de productie is in handen van Microphone Media.
#1 Mariël Croon (Erasmus MC): 'Desinformatie wordt geraffineerd en manipulatief ingezet'
#2 Dialoog-professor Noelle Aarts: ‘Maatregelen communiceren ook’
#3 Robert Wester: ‘Nederland loopt voorop in publieke communicatie'
#4 Mariëlle Leusink, ING: ‘Corona heeft het belang van communicatie onderstreept’
#5 Anita Kiers en Serge Beckers: 'Je moet oog hebben voor de drijfveren van mensen
Bovendien waren de maatregelen voor grote groepen mensen onevenredig ingrijpend, zegt Aarts: ‘Kijk, ik werk aan de universiteit, wij moesten thuis werken en online lesgeven, dat was allemaal gedoe, maar ik kon wel gewoon blijven werken en werd doorbetaald. Ik ken veel mensen in de horeca, heb daar zelf lang gewerkt, en voor hen was dat been heel ander verhaal.’
Dat geldt ook voor de zzp’ers die ineens zonder werk kwamen te zitten of verzorgingshuizen en verpleeghuizen waar de ellende niet meer te overzien was. Aarts: ‘Sommige mensen waren het hé-le-maal zat. Tja, en als er dan iets mag, dan mag iets ook.’
Barsten in solidariteit
Er ontstonden die zomer de eerste diepe barsten in de solidariteit die zo groot leek in de eerste fase. De overgrote meerderheid hield zich nog altijd aan de regels, maar een groeiende groep mensen stelde deze ter discussie of hield zich er niet aan.
Jongeren bijvoorbeeld. Ze werden er door de regering, in de persoon van Ferd Grapperhaus, hard aangesproken. Asociaal waren ze volgens de bewindsman, die later zelf onder vuur kwam te liggen toen hij en zijn gasten het tijdens zijn huwelijk niet zo nauw namen met diezelfde regels.
Aarts heeft er begrip voor dat studenten de regels negeerden en samenkwamen in parken, ze zat er zelf ook soms bij. Bovendien was er een scheef beeld ontstaan: ‘De meeste studenten hebben opa’s en oma’s en waren zo voorzichtig. Ik vond het ontzettend onterecht dat zij werden beschuldigd van losbolgedrag. Ik vind het heel lastig als groepen mensen worden beschuldigd. Onder jongeren zitten aso’s, net zoals onder bejaarden.’
Aarts heeft weinig op met het veroordelen van mensen die niet kunnen of willen aanhaken. In een expertgroep Communicatie voor het ministerie van VWS, waar een keur aan deskundigen advies gaf over de aanpak van de crisis, maakte ze zich hard om juist de dialoog te zoeken.
De wil van God
Ook bij de mensen die zich niet wilden laten vaccineren was het probleem dat ze als een groep werden beschouwd, stelt Aarts. ‘Ook daar zitten heel verschillende groepen bij. Mensen die vanuit hun religie overtuigd zijn dat als ze zich laten vaccineren dat tegen de wil van God is en het hiernamaals op het spel zetten.' Die overtuig je niet met argumenten.
Aarts: ‘Als mensen voelen dat ze ergens toe gedwongen worden, dan roep je veel weerstand op bij mensen die jou misschien niet zo heel aardig vinden of je niet vertrouwen of denken: die overheid roept maar van alles, maar als ik iets zeg word ik nooit gehoord.’
Het zenden van informatie is niet de oplossing voor mensen die zich uit grote argwaan of de meest principiële redenen niet willen laten vaccineren, is uit de woorden van Aarts op te maken. Hoe meer je in woorden afstand van ze neemt of ze probeert te overtuigen hoe eerder je ze van je vervreemdt.
Aarts: 'Je roept de weerstand over je af door er zó de nadruk op te leggen. Voordat het vaccin überhaupt ontwikkeld er was waren er al enorme discussies over antivaxxers. Dat heeft het gevoel 'wij worden niet geaccepteerd er wordt niet geluisterd', enorm versterkt’
Minder geharnast
Ook de groep die iets minder geharnast is in zijn overtuiging niet zozeer met argumenten over de streep te trekken. Uiteindelijk werkt daar de strategie van maatregelen toepassen beter, betoogt Aarts. ‘Als mensen een vaccinatiebewijs nodig hebben om naar een bepaald land te gaan, dan vinden ze het meestal niet zo’n probleem. Maatregelen communiceren ook. Ook als je ze zodanig construeert dat je niet-gevaccineerden benadeelt.’
Noelle Aarts
Noelle Aarts is hoogleraar Socio-Ecologische Interactie bij het Instituut voor Science in Society aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zij is daar ook directeur. Daarvoor was ze hoogleraar Communicatie en Verandering in Life Science Contexten aan de Wageningen Universiteit. Van 2008 tot 2017 bekleedde Aarts de de zogenoemde Logeion-leerstoel Strategische Communicatie aan de Universiteit van Amsterdam.
Culturele verschillen Europa
De enorme discussies over mondkapjes, vaccinaties en andere maatregelen zijn niet zozeer een Nederlands fenomeen, hoewel het hier wel van andere orde is dan in andere Europese landen. Aarts woont even buiten Nijmegen, vlakbij de Duitse grens. Daar zag ze dat iedereen een mondkapje droeg in supermarkten, ook toen de het virus al op de terugweg was.
Aarts vermoedt dat het zowel een politiek als een cultureel verschil is, en verwijst naar Nederlandse organisatiepsycholoog Geert Hofstede en de dimensies waarmee hij verschillen tussen de culturen in landen duidde. Aarts: ‘In Nederland is de machtsafstand erg gering, wij zijn niet heel erg autoriteitsgevoelig. Dat zijn ze in landen als Frankrijk of Italië en zelfs België al veel meer. Ook kunnen we goed met onzekerheid omgaan, dat is in andere landen anders. We hebben bovendien te maken met veel individualisme, dat zorgt voor een andere interactie met de overheid.’
Politieke kwestie
Daarnaast is het ook een politieke kwestie, vindt Aarts. ‘Het kabinet Rutte legt mensen niet graag dingen op. Is niet voor sterk overheidsingrijpen, iets waar deze tijd van crisis misschien wel wat meer om vraagt.’
Aarts komt geregeld in Italië en ziet dat de manier van omgaan met de crisis behoorlijk verschilt. Hoewel er daar ook een grote groep is die zich niet wil laten vaccineren, is de overheid is daar minder bang voor ingrijpen en voor polarisatie.
‘Ook is van belang wie die niet-gevaccineerden in Italië zijn. Vaak gaat het om mensen die op het platteland wonen en in gebieden wonen waar er grote drang is naar autonomie. Daar is de vaccinatiegraad 40 procent tegenover 90 procent in steden.’
Ombuigen volgende crisis
Er zijn in Europa de nodige lessen te trekken uit de coronacrisis die in de toekomst kunnen helpen. In de woorden van Aarts: ‘Hoe kunnen we wat we nu presteren ombuigen tot een volgende crisis, bijvoorbeeld om de klimaatproblemen tegen te gaan?’ Europa heeft een kans laten liggen, vindt ze: ‘Je had gehoopt dat er lessen waren getrokken, niet alleen Europabreed, maar die ook de verschillende domeinen zouden betrekken. Dat is onvoldoende gebeurd.’
Verbonden door een Virus is een podcastserie van Adformatie en mede mogelijk gemaakt door het Mediafonds van de Europese Unie. de productie is in handen van Microphone Media. De podcast is te bluisteren via Spotify of soundcloud.
Plaats als eerste een reactie
Ook een reactie plaatsen? Word lid van Adformatie!